Strassborg í Frakklandi var nýverið vettvangur stórrar alþjóðlegrar ráðstefnu á vegum Evrópuráðsins og fleiri aðila um neyslurými. Yfirskrift hennar var: Neyslurými fyrir vímuefni, hornsteinn skaðaminnkunar og mannréttinda: Miðlun reynslu og áskorana í opinberri stefnumótun í vímuefnamálum.

Í tæp fjörutíu ár hafa sérstök rými, þar sem fólk getur neytt vímuefna með öruggum hætti, verið starfrækt. Það fyrsta var opnað í Sviss árið 1986 og í dag eru þau orðin um hundrað í Evrópu, flest í Hollandi og Þýskalandi.

Það fyrsta var opnað hér á landi á síðasta ári eftir að hafa nokkrum mánuðum fyrr verið tímabundið rekið í tilraunaskyni í bifreið. Rýmið, sem Rauði krossinn starfrækir, fékk nafnið Ylja og hefur nú fengið fastan samastað í einingahúsi við Borgartún í Reykjavík. Þangað sækja tugir notenda í viku hverri.

Sífellt fleiri borgir, bæði í Evrópu og Norður-Ameríku, hafa síðustu ár tekið upp skaðaminnkandi hugmyndafræði og opnað neyslurými eða eru með slík á prjónunum. Það hefur enda þegar sýnt sig að slík rými eru árangursríkt viðbragð til að draga úr heilsufarslegum og félagslegum skaða sem getur hlotist af notkun vímuefna.

Starfsfólk Rauða krossins sem sinnir skaðaminnkandi verkefnum á Akureyri, í Reykjanesbæ og á höfuðborgarsvæðinu sat ráðstefnuna og drakk í sig þekkingu og reynslu annarra og miðlaði af sinni eigin.

„Það er ótrúlega gott að sjá að við hjá Rauða krossinum erum að gera góða hluti í þessum efnum hér á Íslandi,“ segir Sigríður Ella Jónsdóttir, teymisstjóri skaðaminnkunar hjá höfuðborgardeild Rauða krossins. Það hafi verið dýrmætt heillaskref að afla sér þekkingar að utan og geta aðlagað þjónustuna að þeim sem nýta sér þjónustu Frú Ragnheiðar og Ylju hér heima. „Við sjáum það einnig hversu mikilvægt er að eiga í góðu samstarfi við önnur úrræði og þjónustu, til dæmis hjá Reykjavíkurborg og á Landspítalanum.“

Ingibjörg Elín Halldórsdóttir, deildarstjóri Eyjafjarðardeildar Rauða krossins, tekur undir þetta. „Það kom bersýnilega fram á ráðstefnunni hvað er mikilvægt að það sé góð samvinna um skaðaminnkunarverkefni, sérstaklega frá sveitarfélögunum.“

Neyslurýmið Ylja er enn sem komið er aðeins starfrækt í Reykjavík en bæði á Suðurnesjum og á Akureyri er skaðaminnkandi þjónusta veitt í sérútbúnum bíl Frú Ragnheiðar. „Það var auðheyrt á reynslusögunum sem sagðar voru á ráðstefnunni að góð samvinna við yfirvöld og jákvætt viðhorf stjórnvalda á hverjum stað skipta sköpum svo rekstur neyslurýma verði farsæll,“ segir Ingibjörg.

Þrátt fyrir að viðhorf gagnvart skaðaminnkandi hugmyndafræði hafi breyst hratt á síðustu árum og stuðningur við neyslurými sé orðinn mjög almennur glíma rekstraraðilar flestra slíkra rýma um alla Evrópu við það sama: Skort á fjármagni.

„Það kom skýrt fram hjá ráðstefnugestum að erfiðleikar með fjármögnun eru stór og mikil áskorun,“ segir Ingibjörg. „Það sama blasir vissulega við okkur hér á Íslandi. Skaðaminnkunarverkefni, sem hafa augljósan ábata fyrir notendur þjónustunnar og samfélagið allt, eru ekki sjálfbær í rekstri. Þau eru fjármögnuð til skamms tíma í einu sem torveldar alla stefnumörkun til framtíðar.“

Sigríður Ella segir þessa stöðu blasa við víða þrátt fyrir að síðustu áratugir hafi sýnt fram á mikilvægi neyslurýma og árangur af rekstri þeirra. „Aðgengi að skaðaminnkandi úrræðum dregur úr áhættu ofskömmtunar, bætir heilsu og verndar mannréttindi,“ segir hún. Þá draga þau úr álagi á bráðadeildir sjúkrahúsa, svo dæmi séu tekin.

Inga Björk Jónsdóttir, verkefnastýra Frú Ragnheiðar á Suðurnesjum, er líkt og samstarfskonur hennar ánægð að hafa fundið á ráðstefnunni hversu vel sé staðið að þeim skaðaminnkunarverkefnum sem starfrækt eru hér á landi þótt vissulega megi ávallt gera betur og meira. „Við erum að gera margt og standa okkur vel miðað við litla þjóð,“ segir hún.  Sérstaklega takist vel að ná til notenda og ánægjulegt sé hversu margir þeirra ákveði að nýta sér hið örugga umhverfi sem Frú Ragnheiður og Ylja veita. Þar sé traust og trúnaður við starfsfólk skaðaminnkunarverkefnanna lykilatriði.

Mikil starfsmannavelta

Markmið ráðstefnunnar var að efla alþjóðlegt samstarf og samræma stefnumörkun en einnig hvetja til nýsköpunar og þróunar. „Ráðstefnan staðfesti enn aftur mikilvægt hlutverk neyslurýma og að neyslurými setja mannréttindi skýrt í forgang,“ segir Sigríður Ella. Áskoranir séu þær sömu hvort sem rýmin eru rekin í Barcelona eða í Borgartúni: Fé til reksturs þeirra vanti, fyrirsjáanleiki í þeim efnum sé lítill og starfsmannavelta mikil. Til að takast á við síðastnefnda vandamálið var á ráðstefnunni rætt um mikilvægi þjálfunar, fræðslu og stuðnings við allt það starfsfólk sem í skaðaminnkun starfar.

Á ráðstefnunni var áhersla m.a. á þá notendahópa sem eru sérstaklega viðkvæmir, s.s. konur, trans fólk, hinsegin fólk, einstaklinga með fötlun og geðrænar áskoranir. „Það var mikið rætt um að þjónusta neyslurýmanna þurfi að viðurkenna og bregðast við fjölbreyttum þörfum ólíkra einstaklinga,“ segir Berglind Júlíusdóttir, verkefnisstýra Frú Ragnheiðar á Akureyri. „Þjónustan þarf að vera kynjamiðuð, byggja á grundvelli ólíkra aðstæðna og reynslu.“ Þannig þurfi stöðugt að eiga sér stað símenntun starfsfólks og aðlögun þjónustunnar.

Einnig var rætt um mikilvægi þess að starfsfólkið sé með mismunandi þekkingu og reynslu og var í því sambandi rætt um jafningastuðning og samráð við notendur til að dýpka skilning á líðan og aðstæðum þeirra sem nýta sér skaðaminnkandi þjónustu. „Ekkert um okkur án okkar“ var leiðarstef í þeirri umræðu, segir Sigríður Ella. „Við viljum leggja áherslu á jafningjastuðning og notendasamráð í okkar þjónustu. Þetta tvennt er eitthvað sem við sáum að við getum þróað og unnið meira með hér heima.“